تأثیر و استفاده کود نیتروژن و گوگرد در مزارع کُلزا

کلزا با داشتن بیش از ۴۰ درصد روغن دانـه و کنجالـه سرشـار از پروتئین، از دانه¬های روغنی عمده جهان در دهه¬های اخیـر بـه شـمار می¬رود. سطح زیر کشت کلزا در جهان از ۲/۸ میلیون هکتـار در سـال ۱۹۷۰ به بیش از ۲/۳۰ میلیون هکتار تـا سـال ۲۰۰۷ افـزایش یافتـه است. مهمترین هدف در اصلاح ارقام کلزا، افزایش عملکرد دانه و روغن می¬باشد [۱].

نحوه تغذیـه کلزا یکی از عوامل تاثیر گذار بر عملکرد دانه، درصد روغن و کیفیت دانه آن می¬باشد. روغن کلزا تنهـا روغن خوراکی است که حاوی اسید¬های چرب گوگرد¬دار است. قسمت عمده ترکیب اسید¬های چرب روغن کلزا را اسید¬های چرب غیر اشباع تشکیل می¬دهـد¬ [۲]. گیاه کلزا گوگرد را به شکل سولفات جذب می¬کند. کود گوگرد به نام (N.S) گروه تولیدی زعیم می¬باشد. برای کلزا کود (N.S) گروه تولیدی زعیم توصیه می¬شود زیرا در خاک¬های شنی در اثر بارش زیاد باران سولفات شسته می¬شود. در صورتی که عنصر گوگرد ممکن است در طی فصل مرطوب تجزیه شود و در سال بعد بر اساس نیاز مورد استفاده قرار گیرد.

بهتر است گوگرد کافی را قبل یا در حین کاشت تهیه کرد. اگر در فصل زراعی قبل از ظهور گل¬ها کمبود گوگرد محرز گردد با بکار بردن کود (N.S) می¬توان به عملکرد قابل قبول دست یافت (زمانی که علائم به شدت بروز می‌کند نشان آن است که کلزا شدیداً در معرض کمبود گوگرد می‌باشد از جمله علائم، غلاف‌ها به کندی تشکیل می‌شود و معمولاً کوچک مانده و به طور ناقص با دانه‌های چروکیده پر می‌شوند یا غلاف‌ها دارای دانه کمتر یا خالی می‌باشد. رشد متوقف می-گردد ساقه¬ها نیز کوتاه¬تر مانده و به چوبی شدن گرایش می¬یایبد). یک کوددهی به موقع بهترین عملکرد را در بر خواهد داشت.

مقدار کمی از گوگرد بوسیله برگ جذب می-گردد. برای جذب کود در این زمان به باران سنگین نیاز داریم که سولفات قابل حل را به ریشه¬ها برساند [۳]. ازت به عنوان مهمترین عنصر غذایی تأثیرگذار بر عملکرد و کیفیت محصول و یکی از عوامل مهم و تعیین کننده تولید این محصول می¬باشد. به طوری که اگر نیاز غذایی کلزا تامین گردد، کشت آن از لحاظ اقتـصـادی سـود فراوانی را عاید کشاورزان و صاحبان صنایع خواهد نمود. میزان نیتروژن برداشت شده از خاک برای تولید هرتن دانه کلزا حدود دو برابر نیتروژن برداشت شده برای تولید ۱ تن گندم است. مقدارکود نیتروژن مورد استفاده به قابلیت دسترسی نیتروژن خاک و تلفات نیتروژن بستگـی دارد. فـاکـتـورهـای گوناگون مانند محدودیت رطوبت، تلفات نیتروژن، جذب ضعیف توسط گیاه، رقابت علف¬های هرز و اسـتـعـمـال نادرست کودها می-توانند بر جذب نیتروژن مصرفی تأثیرگذارند.

گیاه کلزا، به کاربرد کود نیتروژن موقعی که نیترات خاک کمتر از ۱۰۰ کیلو در هکتار باشد واکنش می¬دهد. نیتروژن عملکرد دانه را ازطریق افزایش تعداد شاخه و جوانه درگیاه تحت تاثیر قرار می¬دهد. تعداد شاخه¬های گل دهنده با کاربرد نـیتـروژن افزایش می¬یابد، همچنین نیتروژن طول دوره گلدهی را زیاد کرده و باعث افزایش وزن خشک کل و تعداد و وزن خشک غلاف می¬گردد [۴]. اصولاً در شرایط کشت آبی نیاز کلزا به نیتروژن زیاد ودر شرایط کمی رطوبت به نیتروژن کمتری نیاز دارد و میزان نیتروژن برای این گیاه معمولا در زمان گلدهی در بیشترین مقدار می¬باشد [۵].

با مصرف حدود ۴ تا ۵ لیتر در هکتار کودN-UP گروه تولیدی زعیم بادارا بودن ۳۰% عنصر نیتروژن که شامل هر سه گروه عنصرN (یعنی ۷.۵%N(Nitrate): و ۷.۵% N(Ammonia):و ۱۵% N(Urea):و ۱۱%Amino Acid:) درمورد گیاه کلزا می¬توان حداکثر درصد روغن را تولید نماید اما مصرف بیش از این مقدار می¬تواند درصد روغن را کاهش و درصد پروتئین را افزایش می¬دهد. برقـراری تعـادل بـین میـزان مصـرف کودهای نیتروژنه و گوگردی جهـت کنتـرل بهتـر کیفیـت دانـه کلـزا ضروری است [۱].

کودBLOOM SET گروه تولیدی زعیم با ۸% Zn، ۱% B، ۵% N و ۵% Amino Acid به همراه N-UP اثرات مثبت و معنی-داری بر روند تجمع ماده خشک گیاه، تعداد غلاف در بوته، تعداد دانه در غلاف، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و شاخص دارد. بیشترین عملکرد دانه مربوط به اثر متقابل تیمار ۳-۲ لیترN-UP، ۱-۲ لیتر N.S و ۳-۲ لیتر BLOOM SETدر هکتار است. همچنین بیشترین عملکرد روغن به میزان ۷۸۰ کیلوگرم در هکتار، مربوط به اثر تیمارهای ۳-۲ لیتر N-UP، ۱-۲ لیتر N.S و به همراه ۳-۲ لیتر BLOOM SET در هکتار است. اثر متقابل منابع نیتروژن و مقادیر گوگرد بر تمامی صفات اندازه¬گیری شده در سطح احتمال یک درصد معنی¬دار بود. مدیریت تغذیه گیاه از طریق انتخاب نوع کود¬های نیتروژن و میزان گوگرد می¬تواند عملکرد دانه را افزایش دهد و ترکیب اسیدهای چرب کلزا را بهبود بخشد [۶].

در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی بو علی¬ سینا همدان نتایج حاصل نشان داد که تنش خشکی و کاهش مصرف نیتروژن سبب کاهش معنی¬دار عملکرد دانه و اجزای عملکرد دانه می-گردد. تنش در غلاف¬دهی، دانه¬بندی و دوبار تنش در غلاف دهی و دانه بندی به ترتیب ۱۶/۴۱ ،۱۲/۱۳ و ۲۷/۶۹ درصد نسبت به شاهد کاهش عملکرد داشتند. مصرف گوگرد باعث افزایش عملکرد دانه و تعداد غلاف در بوته شد اما بر روی تعداد دانه در غلاف و وزن هزار دانه اثری نداشت. برهم¬کنش تنش و نیتروژن برعملکرد دانه و تعدادغلاف دربوته معنی¬دار شد اما برروی تعداددانه درغلاف و وزن هزاردانه تاثیری نداشت ¬[۷].

صفات گیـاهی مـورد ارزیـابی شـامل میزان روغن دانه، عملکرد دانه و روغن، کارایی مصرف نیتروژن، کارایی زراعی نیتروژن، کارایی فیزیولوژیک نیتروژن و درصد بازیابی ظاهری نیتروژن دانه بودند. نتایج حاصل از تجزیه واریانس مرکب نشان داد که بین مقادیر کـود نیتـروژن از نظر تمامی صفات به استثنای میزان روغن دانه تفاوت معنی-داری وجود داشت .به علت در دسترس بودن نیتروژن به مقدار مناسـب در مراحل رشد گیاه و استفاده مطلوب از آن باعث کاهش تلفات نیتروژن از طریق آبشویی، نیترات-زدایی و تصعید گردیـده و با افزایش جذب نیتروژن موجب افزایش عملکرد کلزا می¬گردد ¬[۸].

مصـرف بـالای نیتـروژن شــاید لازم و اقتصـادی باشـد ولـی در شرایط خشک که پتانسیل تولید کلـزا پـائین اسـت، مقـدار کود کمتـر مـورد نیـاز بـوده اسـت و واکـنش نسـبت بـه مصرف کود نیترژن کمتر خواهد بود. زیاد بودن بیش از حد نیتـروژن در پـائیز و قبل از زمستان¬گذرانی باعـث رشـد بـیش از حـد بوتـه¬هـا شده و خطر سرمازدگی جوانه انتهایی را افزایش می¬دهد¬، همچنین کمبود نیتروژن موجب کوتاه شدن ارتفاع بوتـه¬ها، زرد شدن شاخ و برگها، کاهش تعداد خـورجین¬هـا و کاهش عملکرد می¬گـردد¬¬ [۸].

نتایج تحقیقات [۱۱] نشان داد بیشـترین نیـاز کلزا به کود نیتروژن در مراحل آغاز ساقه¬دهی و گلـدهی مـی-باشـد. نتـایج تحقیقـات [۱۲] نشان داد که بخش اعظم نیتروژن مورد نیاز گیاه کلزا تـا زمان گلدهی از خاک جذب شده و سپس از برگ و سـاقه به غلاف و دانه انتقال یافت. مصرف خاکی نیتروژن قبـل از کشــت و در پــائیز ارزش انــدکی داشــت در حالیکــه کاربرد نیتـروژن در بهـار باعـث افـزایش رشـد در دوره بحرانـی قبـل از گلـدهی گردیـد. ]۱۳[ گزارش کردند که تقسیط نیتروژن در بهـار هـیچ تـأثیری بـر عملکـرد دانـه کلـزا نداشـت و فقـط خطـرات آبشـویی نیتروژن را کاهش داد. تعامل قوی از گوگرد و نیتروژن به نام کود N.S)) گروه تولیدی زعیم برای عملکرد دانه کلزا پیدا شد.

حداکثر پاسخ عملکرد گیاه کلزا به گوگرد و نیتروژن مشاهده شد که در دسترس بودن گوگرد و نیتروژن در تعامل تقریبی بود. استفاده از نیتروژن به تنهایی باعث سرکوب عملکرد دانه می¬شود. با کاربرد نیتروژن به طور قابل توجهی سطح برگ، از این رو تجمع ماده خشک و در نهایت گل و تشکیل غلات افزایش یافته است، اما افزایش نیتروژن و میزان کاربرد گوگرد در مراحل مختلف رشد اولیه ممکن است اثر منفی بر رشد داشته باشد.

اثر متقابل نیتروژن و گوگرد نشان داده شده است با این حال اثرات مثبت گوگرد در مراحل باروری بارزتر بود¬ [۱۵]. وزن هزار دانه به طور مداوم با افزایش میزان نیتروژن، کاهش یافته است. غلاف در بوته و عملکرد بیولوژیک به طور مستمر با افزایش میزان گوگرد افزایش پیدا می¬کند. روش دیگر افزایش قابل توجهی در شاخه گیاه، دانه در غلاف، وزن هزار دانه، عملکرد دانه و عملکرد روغن با افزایش سطح گوگرد تا ۴۰ کیلوگرم در هکتار اشاره دارد [۱۶]. نیتروژن در نرخ ۴-۵ لیتر در هکتار می تواند به عنوان بهترین سطح کود نیتروژن برای کشت کلزا در شرایط زمین خشک عربستان سعودی می¬باشد [۱۷].

نتیجه گیری کلی

۱- کلزا، گوگرد را به صورت سولفات جذب می¬کند. در خاک-های شنی در اثر بارش زیاد باران سولفات شسته می-شود.
۲- عنصر گوگرد ممکن است در طی فصل مرطوب تجزیه شود. بهتر است گوگرد کافی را قبل یا در حین کاشت استفاده شود.
۳- برای جذب کود به باران سنگین احتیاج داریم که سولفات قابل حل را به ریشه¬ها ببرد.
۴- نیتروژن به عنوان بهترین عنصر کیفیت و عملکرد محصول کلزا است. نیتروژن عملکرد دانه کلزا را از طریق افزایش تعداد شاخه و جوانه در گیاه تحت تاثیر قرار می¬دهد.
۵- نیتروژن طول دوره گلدهی را افزایش می¬دهد و باعث افزایش وزن خشک کل و تعداد و وزن خشک غلاف شود.
۶- در کشت آبی کلزا به نیتروژن بالا و در شرایط کمی رطوبت به نیتروژن کم نیاز دارد.
۷- بیشترین نیاز کلزا به نیتروژن در مراحل آغاز ساقه-دهی و گلدهی است.
۸- زیاد بودن بیش از حد نیتروژن در پاییز و قبل از زمستان¬گذرانی باعث رشد بیش از حد بوته¬ها و خطر سرمازدگی جوانه¬های انتهایی را افزایش می¬دهد.
۹- تقسیط نیتروژن در بهار هیچ تأثیری بر عملکرد دانه کلزا ندارد. فقط خطرات آبشویی نیتروژن را کاهش می-دهد.
۱۰- بخش اعظم نیتروژن مورد نیاز گیاه کلزا تـا زمان گلدهی از خاک جذب شده و سپس از برگ و سـاقه به غلاف و دانه انتقال یافت.

علائم کمبود گوگرد:

۱- مهم¬ترین علائم کمبود گوگرد در گیاهان رنگ پریدگی، کوتاهی و کوچکی بوته است.
۲- کلروز یا زردی برگ در برگ¬های جوان نمایان می¬شود.
۳- کمبود گوگرد در خا‌ک‌های درشت بافت و خاک‌های فقیر از مواد آلی بسیار شایع است.
۴- باعث کاهش میزان کلروفیل شده و برگ‌ها به زردی گراییده و کلروز بین رگبرگ‌ها مشاهده
۵- علائم دیگری نظیر سوختگی انتهای برگ ها نیز بروز می¬کند.
۶- غلاف‌ها به کندی تشکیل می‌شود و معمولاً کوچک مانده و به طور ناقص با دانه‌های چروکیده پر می‌شوند یا غلاف‌ها دارای دانه کمتر یا خالی می‌باشد.
۷- رشد متوقف می‌گردد ساقه‌ها نیز کوتاه‌تر مانده و به چوبی شدن گرایش می‌یابند.

منابع

۱. مصطفوی¬راد، م.، ز. طهماسبی سروستانی، س. ع. م. مدرس ثانوی و ا. قلاوند. ۱۳۹۱.ارزیابی برخی صفات زراعی کلزا تحت تاثیر کاربرد مقادیر مختلف گوگرد. نشریه پژوهش¬های زراعی ایران، جلد ۱۰، شماره ۳، صفحه ۴۹۵-۵۰۲. ۲. محمدی، خ.، ب. پاساری، ا. رخزادی، ا. قلاوند، م. آقا علیخانی و م. اسکندری. ۱۳۹۰. واکنش عملکرد و کیفیت دانه کلزا به منابع مختلف کود دامی، کمپوست و بیولوژیک در منطقۀ کردستان. مجله الکترونیک تولید گیاهان زراعی، جلد ۴، شماره ۲، صفحه ۸۱-۱۰۱.
۳. محمدی،م. ۰۵/۰۹/۹۵. سایت خبری ویستا.vista.ir/article/268824/13.09.95/تولید-کلزا.
۴. طاهری، م.، ا. گلچین و ق. نور محمدی. ۱۳۸۴. بررسی کارایی و تاثیر مقادیر مختلف اوره با پوشش گوگردی و سایر منابع کودی نیتروژن¬دار بر عملکرد کمی و کیفی کلزا.
۵. خواجه پور، م. ۱۳۸۶.زراعت گیاهان صنعتی صفحات ۲۰۳-۱۹۸
۶. نوبهار، ا.، م. مصطفوی راد و ط. رضاپور. ۱۳۹۳. اثر متقابل منابع نیتروژن و مقادیر گوگرد بر عملکرد دانه، پروتئین و اسیدهای چرب کلزا.(Brassica napus L.) سیزدهمین همایش علوم زراعت و اصلاح نباتات ایران و سومین همایش علوم و تکنولوژی بذر ایران.
۷. بشیری، س.، ع. سپهری، م. ع. ابوطالبیان و م. قاسمی. ۱۳۸۹. اثرنیتروژن و گوگرد برعملکرد و اجزای عملکرد کلزا درشرایط تنش کمبود آب. یازدهمین کنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات.
۸. ربیعی، م. و پ. طوسی کهل. ۱۳۸۹. کود نیتروژن و زمان مصرف آن بر کارایی مصرف نیتروژن و عملکرد کلزا (Brassica napusL.) به عنوان کشت دوم پس از برنج، مجله دانش کشاورزی و تولید پایدار. جلد۲. شماره ۲۰.
۹. احمدی،م. و ف . جاوید فر. ۱۳۷۷.تغذیه گیاه روغنی کلزا. بخش تحقیقات دانه¬های روغنی موسسه اصالح و تهیه نهال وبذر کرج صفحات ۳۸-۲.
۱۰. کرمی، ر.، س. ع. سیادت و ح. نوریانی. ۱۳۹۰. بررسی اثرات سولفات روی و نیتروژن بر عملکرد و اجزای عملکرد کلزا(Brassicanapus L.). اولین همایش ملی راهبردهای دستیابی به کشاورزی پایدار. ۱۱. Hocking PJ and Stapper M, 1993. Effect of sowing time and nitrogen fertilizerrate on the growth, yield and nitrogen accumulation of canola, mustard and wheat. Pp. 33-46. In: Wratten, N and Mailer, RJ (eds.). Proceeding of 9th Australian Research Assembly on Brassica, Wagga, New South Wales,
12. Bilsborrow PE, Evans EJ and Zhoa FD, 1993. The influence of springnitrogen on yield component and glucosinolat content of autumn sown oilseed rape (B. napus). Journal of Agricultural Science 120: 219-224.
13. Leach JE and Darby R and Rawlinson CJ, 1994. Factors affecting growth and yield of winter oilseed rape. Journal of Agricultural Science 722-727.
14. Jamal A, Yong-sun, M and M. ZainulAbdin, 2010. Sulphur – ageneraloverview and interaction with nitrogen. Australian Journal of crop Science 523-529.
15. Ngezlmana W and G.A Agenbag, 2013. Effects of nitrogen (N) and sulphur(S) on canola (Brassicanapus L.) vegetative and reproductive growth under controlled conditions. African Journal of Agricultural Research, Vol. 8(39), pp. 4887-4894, 1.
16. Ahmad G, Jan A, Arif M, Tariq Jan M and H. Shah, 2011.Effects of nitrogen and sulphur fertilization on yield components, seed and oil yields of canola.Journal of plant Nutrition. Vol, 34.
17. Al- Soleimani S, Alghabari F and M. ZahidIhsan, 2015.Effect of different rates of nitrogen fertilizer on growth, seed yield, yield components and quality of canola (Brassicanapus L.) under arid environment of Saudi Arabia. International Journal of Agronomy and Agricultural Research (IJAAR). Vol. 6, No. 4,p. 268-274. گردآوری شده توسط گروه تولیدی ZAEEM
دفتر مرکزی: تهران – اشرفی اصفهانی – ابتدای جلال آل احمد – ساختمان سینا – پلاک۱۹۶ – طبقه ششم – واحد ۱۱
تلفن: ۵–۴۴۲۹۲۱۷۴
همراه: ۰۹۱۲۸۵۰۵۲۴۷
www.zaeemco.com – info @ zaeemco.com